İlçe merkezindeki tepede yer alan kaleden, günümüze pek az şey kalmıştır. İki burç harabesi ve kapatılmış yeraltı geçitleri dışındaki yapı malzemeleri, kale eteğinde kurulan kent için sökülerek taşınmıştır.
Üzerindeki iki Sümer kitabeden, tarihini Sümerlere kadar yani M.Ö. 3000 yıllarına kadar götürebilmekteyiz. Bu kitabelerin birincisi mağara girişinde kuzey dış kısımda, diğeri ise Ramazan aylarında İftar ve sahurda top atılıp (İftar ve sahur vakitleri için), davul çalınan yerde, küçük tepenin dogu yönündedir.
1931 yılına kadar kale üzerinde, tarihi surlardan, üç tane burç kalmıştır. Cüneydogu,güneybatı ve kuzeybatı doğrultusunda yer alan bu burçlardan ( gözetlerne yeri veya kulesi) günümüzde iki tanesi kalmıştır. Genelde bu burçlar ve surlardaki taşlar sökülerek mağaraya atılmıştır. Sadece bu taşların mağarada çıkardığı yankıdan zevk alınmıştır. Bu bilinçsizce davranışta mağaranın dolmasına sebep olmuştur. Yoksa mağarayı doldurmak amacı ile atılmamıştır.

Kale muhasaralarında yeraltından ırmağa inerek su almayı amaçlayan veya kuşatmaları etkisiz hale getirmek için kullanılan bir mağara bulunmaktadır. Çoğu insan bunun kral hazinelerini korumak amacı ile yapıldığını zannetmiş. Mağara bitiminde birde demir kapı  olduğu rivayet edilmiştir. 360 merdivenle inilen mağaranın çıkışı bugün Amasya yolu kenarında bulunan Kız Kuran kursu binası ar­kasındaki boş arsadadır. Mağara çıkışındaki tünele girildiğinde çok güzel tuğla ile örülmüş üç-dört kişinin rahatlıkla girebileceği dehlizle karşılaşılır.­ Dehliz Amasya yoluna paralel güneye doğru uzanır daha sonra da  Doğtaşların evin yanından doğuya doğru kaleye yö­nelmektedir: Günümüzde mağara taşlardan temizlenmiştir. Fakat demir kapı bulunamamıştır. Çıkartılan sur taşları da bir kenara yığılmış, surlarla tekrar buluşacakları günü beklemektedirler. Mağaranın dış kısmında, su deposuna bakan cephesinde kaleye oyulmuş Traverten şeklinde üç-dört oturma yeri mevcuttur. Yine su deposunun yanından kaleye çıkmak için yapılmış-bugün bozulmuş vaziyette kayadan oyma merdivenler mevcuttur.
         Amasya müzesinde eski yazı ile yazılı tarih kitabında Turhal kalesinde hükümdarlık yapan kişilerin adları mevcuttur.
         Eski çağların coğrafyacısı Amasya'lı Strabon (M.Ö.63-M.S.19) eserinde Turhal'la ilgili şu ifadelere yer verir. Yeşilırmak vadisinden bahsedilirken, ‘eski devirlerde kralların oturduğu Gayyura-Gayyola şehrinden kuzeye doğru dönmektedir.’ ifadesine yer verir. Burası Turhal’dır. Hem Turhal kalesi hem de asri mezarlık yöresindeki tarihi kalıntılar ile eski Turhal yerleşim yerindeki tarihi doku bu tezimizi güçlendirmektedir.
         Charles Mike burada bir şato ve yeraltı yollarından bahsetmektedir. Bazı araştırmacılar da bu kale de Tiraller- Tirgal - Turgal isminde bir kavmin yaşadığından bahsetmektedir.
         Kapodakya  ve Pontusların büyük savaşlarına sahne olmuş, bu Stratejik bölge aralarında sık sık el değiştirmiştir. Son olarak Roma­lıların eline geçince,  Romalı general Ponpeis tarafından kale ve etra­fı  yıktırılmıştır.
         Fransız âlimlerinden Vital Cuinet'in 1892 yılında Paris'te basılan 3 ciltlik eserinde; 'Bu eski kalede, dağın içine doğru inen kayalardan oyulmuş bir yeraltı galerisi vardır. Hazinelerini emin bir yere sak­lamak isteyen Pontus krallarından Mithridates tarafından yaptırıldığı söylenmektedir.
        Yazar Raynak dan naklen, Amasya tarihinde, hicretten (622), 954 yıl önce (M.Ö.332)yılında Turanlı evtan neslinden Aryarat isminde bir hükümdar, Durgal kalesinde oturmuştur. Aryarat l.Dara'nın ko­mutanlarından Turanlı (Asya ve Türk kökenli) evtan neslinden ol­ması sebebiyle eski Togayıtların askeri planını uyguladığından, yö­netim alanlarına güneyde Elbistan, Konya,Kayseri ve Maraş illeri ile Karadeniz sahilinden Sinop'ta dahildi. Aryarat çok zeki ve tedbir­li bir kimse olduğu için Turhal kalesinde uzunca süre-asırlarca- hü­kümdarlık etmiştir. Bu gücünü de 15000 süvari ile 30000 piyade­den oluşan ordusundan almakta idi. Hicretten 945 yıl evvel (M.Ö.323) yılında Sabıktay isimli bir general komutasındaki birlik­ler Turhal kalesini kuşatarak, Kale komutanı Aryarat'ı ailesiyle bir­likte öldürmüştür. Bir süre 2. Aryarat Turhal'da hükümdarlık yap­tıktan sonra 3. Mihridat ile Turhal'da yapılan savaşta yenilmiştir. 3. Mihridat Yeşilırmağın doğu bölgesi ile şehri tamamen eline alarak Amasya'yı kuşatmıştır. Şehri almasına rağmen Turhal'da ikamet'e (oturmaya) devam etmiş, ancak Turanilerin sevgisini kazanınca, Turhal'ı terk edip Amasya'yı başkent yapmıştır ve Turanilerin bir­çok oymağı bulunmaktadır: Tiraller, Tirgal ve Turgallar. Turhal bölgesini anayurtları gibi benimsemişlerdi. Yıllarca Turhal kalesinde kalıp, çevreye hakim olmak için birçok savaş yapmışlardır. M.Ö. 200 yıllarında Turhal'da hükümet yapmışlardır. 

Yararlanılan Kaynak: İL GİBİ İLÇE TURHAL KİTABI

Katkılarından dolayı eski Milli eğitim Müdürlerimizden Araştırmacı Yazar Cihat ERDOĞ'a teşekkürü bir borç bilirim.
KAYNAK..  sirinturhal.com a teşekkürler